ĐÌNH LÀNG CAO LAO HẠ
Tọa lạc trên một khu đất bằng phẳng, mặt hướng về phương Bắc, nơi ngã ba hội tụ của nguồn Son, nguồn Nậy của dòng sông Gianh lịch sử, đình làng Cao Lao Hạ là một trong những ngôi đình cổ kính, linh thiêng. Theo truyền ngôn, Đình làng Cao Lao Hạ được xây dựng cách đây trên 300 năm, là nơi thờ Thành Hoàng làng và các bậc tiền nhân đã có công với quê hương, đất nước. Đồng thời, đây cũng là nơi diễn ra các hoạt động văn hoá cộng đồng, tổ chức các lễ, hội truyền thống.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, đình làng Cao Lao Hạ là nơi thành lập mặt trận Việt Minh, Ủy ban hành chính kháng chiến, nơi tuyên truyền, quyên góp, tổ chức tham gia diệt giặc đói, giặc dốt, phong trào bình dân học vụ. Đặc biệt, đình Cao Lao Hạ là một trong những địa điểm được chọn để tổ chức bầu cử Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, góp phần vào thắng lợi chung của cuộc Tổng tuyển cử trong cả nước, năm 1946 (Lịch sử xã Hạ Trạch 1470 - 2015). Trong kháng chiến, đình làng Cao Lao Hạ còn là nơi tụ họp của lực lượng dân quân, du kích, luyện tập quân sự, cất giấu vũ khí. Chính vì đó, trong một trận càn giặc Pháp đã đốt cháy đình làng.
Sau kháng chiến chống Pháp, khi địa phương chưa kịp tu sửa, khôi phục lại đình làng thì giặc Mỹ cùng với việc đưa quân vào miền Nam, chúng tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc nước ta. Làng Cao Lao Hạ nằm phía nam của bến phà Gianh, là tuyến vận tải chiến lược quan trọng nối hậu phương lớn miền Bắc với tiền tuyến lớn miền Nam. Bến Phà Gianh, Ngầm Hói Hạ trở thành tọa độ lửa mà máy bay địch ngày đêm tập trung đánh phá, hòng cắt đứt mạch máu giao thông, cắt đứt sự chi viện vào chiến trường miền Nam. Với tinh thần tất cả vì miền Nam ruột thịt, tất cả vì tiền tuyến, “Xe chưa qua, nhà không tiếc”, người dân làng Cao Lao Hạ tiếp tục dâng hiến những phần còn lại của ngôi đình để san lấp Ngầm Hói Hạ, thông đường cho xe qua.
Trải qua hàng chục năm, người làng Cao Lao Hạ không có nơi để thờ cúng Thành Hoàng và các bậc tiền nhân, những người đã có công với quê hương, đất nước. Đó là nỗi băn khoăn, day dứt của lãnh đạo địa phương cũng như toàn thể bà con nhân dân.
Thể theo nguyện vọng của bà con, qua nhiều lần họp bàn, BCH Đảng bộ xã Hạ Trạch (cũ) đã tổ chức hội nghị, thống nhất Nghị quyết về việc xây dựng lại đình làng Hạ. Dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Ban Thường vụ Đảng ủy, Lãnh đạo UBND, sự đồng tình, hưởng ứng của toàn dân, ngày 15-12-2008 (nhằm ngày 19-11 năm Mậu Tý) đình làng Cao Lao Hạ được khởi công phục dựng lại, với mục đích bảo tồn, gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa - lịch sử của quê hương.
Với sự đoàn kết, chung sức, đồng lòng của bà con nhân dân ở quê nhà cùng bà con xa quê, sự nỗ lực của các đơn vị xây dựng, sau hơn hai năm thi công, công trình Đình làng Cao Lao Hạ cơ bản hoàn thành. Ngày 17/4/2011 (nhằm ngày 15/3 năm Tân Mão) người dân làng Hạ mừng vui, hân hoan tổ chức lễ khánh thành Đình làng.
Với những giá trị về văn hoá - lịch sử, ngày 27/7/ 2015 đình làng Cao Lao Hạ được Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Bình ký công nhận là di tích Lịch sử – Văn hóa cấp tỉnh. Đây là niềm vinh dự, tự hào của tất cả người dân làng Cao Lao Hạ.
Ngày nay, với người dân làng Cao Lao Hạ dù ở gần hay xa, ở quê nhà, sinh sống trên mọi miền Tổ quốc, hay ở nước ngoài thì ngày 16 tháng 6 Âm lịch hằng năm - ngày lễ cúng Thành Hoàng làng đã trở thành một ngày đại lễ. Đây là thời khắc để con cháu, các thế hệ người Cao Lao Hạ cùng du khách thập phương trở về, thành kính dâng những nén hương thơm lên Thành Hoàng làng và các bậc tiền nhân, bày tỏ lòng tri ân đến những người đã có công với quê hương, đất nước, có công khai canh, khai khẩn lập nên làng Cao Lao Hạ thân yêu. Đồng thời cầu mong Thành Hoàng phù hộ, độ trì cho người dân ở khắp muôn nơi được bình an, hạnh phúc.
Trên bước đường đổi mới hôm nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, chính quyền địa phương, người làng Cao Lao Hạ tiếp tục phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, luôn trân trọng, giữ gìn, biến những giá trị đó thành sức mạnh tổng hợp góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, xây dựng quê hương giàu đẹp, văn minh.
