Ai sinh ra vào những năm 1990 của thế kỷ 20 (XX) trở về trước chắc rằng không thể không biết về cái bật lửa đốt bằng xăng với bấc gọi là tim đèn. Gần hết năm con Cọp chuẩn bị đón năm con Mèo. Hữu Đức xin kể vài mẫu chuyện về cái bật lửa ngày ấy.
TÊN GỌI.
Tùy từng vùng quê mà có những tên gọi khác nhau. Tui chỉ nói vùng quê Bình - Trị - Thiên thôi nhé.
1. Máy kẹc.
Làng tui Cao Lao Hạ huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Hồi đó tui được sinh ra và lớn lên trong chiến tranh chống Mỹ. Chỉ biết các cụ đã dùng máy kẹc của xhcn là hình chữ nhật, dẹp làm bằng nhôm, có bánh xe để kẹc lạ (lửa) sau khi kẹc tia lửa sẽ bén vô cái bấc gọi là (tim) của máy kẹc khi đó ngọn lửa cháy từ bấc đèn.
2. Bích kê.
Là cách gọi của bà con ở Lệ Thủy và Quảng Ninh thuộc tỉnh Quảng Bình.
3. Máy kẹc lạ
Là cách gọi của vùng Hồ Xá, Vĩnh Chấp của tỉnh Quảng Trị hồi chưa tách tỉnh là Bình - Trị - Thiên.
4. Máy đèn.
Là cách gọi của vùng Trúc Lâm, huyện Hương Điền, TTH.
5. Máy lạ
Là cách gọi của Ba Đồn và một số xã của vùng Quảng Trạch như: Quảng Phương, Quảng Thanh và vùng Thông Họa, Ân Bài.
Chung quy lại thì cũng chỉ duy nhất là cái bật lửa bằng bấc và cháy được cũng nhờ xăng ngấm trong bấc đèn.
NGUYÊN LÝ HOẠT ĐỘNG
Cái Máy kẹc gồm.
- Đầu có nắp khi mở nắp sẽ thấy bánh xe răng. Mục đích bánh răng cào vào đá lửa bật ra tia lửa.
- Bấc đèn dùng chỉ may gấp nhiều lần dài khoảng 10 cm sau đó xuyên qua lổ có sẵn trên máy kẹc.
- Thân Máy kẹc là một hộp hình chữ nhật rỗng ở trong có gắn với ống dẫn đá lửa và lò xo đẩy viên đá lửa lúc nào cũng tiếp xúc với bánh xe răng (như đã giới thiệu trên)
Bên trong thân máy kẹc được nhét bông và bức đèn, mục đích để giữ xăng phục vụ máy kẹc.
Nắp hậu cũng giống nắp trên mục đích làm kín buồng bông và xăng còn có tác dụng bảo vệ và làm sạch, an toàn khi sử dụng.
CÁCH DÙNG
Khi người sử dụng cần châm thuốc hoặc nhen lửa thì thò tay vào túi ((làng tui gọi là "bâu" túi quần hay áo đều là (bâu)) lấy ra mở nắp dùng ngón tay cái đặt lên bánh xe, bàn tay nắm chặt thân máy kẹc và ngón tay cái quẹt mạnh cho bánh xe quay quệt ra tia lửa bắn vào bấc tẩm xăng vậy là có lửa.
Giới thiệu qua và hình ảnh chắc thế hệ sau năm 2000 đã hiểu vì sau này có quẹt ga đánh lửa bằng đá lửa, quẹt ga đánh lửa bằng MANHETIC.
- Mua đá lửa thời bao cấp.
Không dễ để kiếm ra viên đá lửa nhỏ xiu bằng hạt tấm màu xam xám, chỉ có người nhà làm cán bộ huyện (ngày nay gọi là Công chức) thỉnh thoảng ghé thăm tặng vài viên. Vì họ có tem phiếu kèm theo sổ gạo. Mỗi dịp tết HTX họp phân phối: gia đình có đàn ông hút thuốc được phân phối 10 viên, gia đình đàn ông không hút thuốc và những gia đình không có đàn ông được phân phối 5 hộp diêm Thống nhất.
Xăng cho máy kẹc
Dù có máy kẹc - đá lạ rồi nhưng muốn có lửa phải cần bông và xăng.
Thời bấy giờ tìm ra một ít bông nhồi bật lửa là cả một vấn đề. Có ông hàng xóm tui được con gái đi cưới chồng biếu Cha cái máy kẹc mới tinh ông không có bông nhồi máy kẹc nên nghĩ ra cách móc áo bông của vợ gác sau sào giống cách chuột gặm, có ông xé cả cái áo ba lổ đã ngã màu cháo lòng để vừa làm bấc vừa thay bông. Vấn đề bông chưa quan trọng bằng xăng,
Ngày đó ai mà quen được mấy chú bộ đội lái xe trong Chấp Cờ thì chai 3 xỉ chứ cả lít cũng sẽ có, nhất là mấy bọ có con gái nhớn trong nhà thì oke.
Bọ tui có ông em lái xe cho Nông trường Việt - Trung và ông em gần bên vợ cũng lái xe cho Nông Trường mỗi khi 2 chú lên kho vật tư tuyên hóa ghé nhà cũng cho bọ chai xăng phục vụ máy kẹc.
Rất nhiều nhiều bọ không tìm ra nguồn nhiên liệu nên máy kẹc thì đổi hộp diêm hoặc cho hàng xóm gọi là làm thân.
Thời trẻ trâu tui thấy bố tui mỗi khi dùng bật lửa không cháy sau khi quẹt một lúc ông thường ra bụi chuối sau nhà làm gì đó một lúc sau vào lại thấy ông xoạch một cái là đã mồi được điếu thuốc loa kèn. Hóa ra chai xăng ông cất ngoài đó. Với 2 lý do: 1 phòng cháy, 2 phòng trộm. Có lần tui thấy sau khi ông dượng sang xin xăng đổ máy kẹc khi ông về bọ tui lại di chuyển chai xăng đi chỗ khác.
Vậy đó
MỘT THỜI ĐỂ NHỚ
MỘT THỜI CHƯA XA
Chỉ là chuyện nhỏ nhưng không nhỏ một thời.
Khánh Sơn. 11.12.2022
Tác giả Nguyễn Hữu Đức
