Ngôn ngữ của người Cao Lao Hạ

19:54 - 28/10/2010

Ngày nay, các từ, câu cũ của người Cao Lao đang có xu hướng bị thay thế dần bời các từ phổ thông, do vậy việc ghi chép lại, bao gồm cả thu âm các từ cổ của người Cao Lao Hạ để lưu giữ cho các thế hệ sau là rất cần thiết. Mong bà con tiếp tục cập nhật thêm.

Lời ăn, tiếng nói của người làng Cao Lao Hạ có những từ hơi khác so với các nơi. Bên cạnh những ngôn từ chung dùng giống như các làng khác trong tỉnh Quảng Bình, người Cao Lao Hạ còn sử dụng rất nhiều từ, tập hợp từ riêng. Việc có nhiều từ riêng cùng với cách phát âm rất nặng tạo cho ngôn ngữ của người Cao Lao Hạ có một sắc thái riêng mà khi nói ra là người ta biết ngay đó là người Cao Lao Hạ. Ngày nay, các từ cũ đang có xu hướng bị thay thế dần bời các từ phổ thông, do vậy việc ghi chép lại, bao gồm cả thu âm các từ cổ của người Cao Lao Hạ để lưu giữ cho các thế hệ sau là rất cần thiết. Sau đây xin thống kê một số từ đặc biệt của địa phương có dịch nghĩa ra tiếng phổ thông sắp xếp theo thứ tự a, b, c mà ông Lê Văn Sơn[1]và Lưu Trọng Trị[2]đã dày công thu thập.

Từ Cao Lao Hạ	Từ phổ thông	Từ Cao Lao Hạ	Từ phổ thông
Ả	Chị	Lịp	Nón
Bá	Vá	Lèng	Lành
Ba láp	Bậy bạ	Lôông (cơn)	Trồng (cây)
Bọ (bọ, mạ)	Cha (cha, mẹ)	Lện	Sợ
Bâu (bâu áo)	Túi (túi áo)	Lưa	Còn
Bôông	Bông	Xeng mặt	Xanh mặt
Bù (cơn bù)	Bầu (cây bầu)	Ló	Thóc
Cá Bôống	Cá bống	Lộ mô	Ở đâu
Cấu	Gạo	Lòn cúi	Luồn cúi
Cẳng	Chân	Mạn	Mượn
Cấy chi	Cái gì	Mang (áo)	Mặc
Cấy dôông	Vợ chồng	Mần răng	Làm sao
Cạy (cạy trôốc)	Sưng (sưng đầu)	Mọi chầu	Thuở xưa
Cộ bạ	Đùi (người)	Mốôc	Mốc
Cại chắc	Cãi nhau	Mo	Gàu múc nước
Cậy	Gậy	Mờng	Mừng (vui mừng)
Cụ (con cụ)	Gấu (con gấu)	Mun	Tro
Cươi	Sân	Một chặp	Chốc nữa
Cúp trôốc	Cắt tóc	Ngài	Người
Chặp đạ	Lát nữa	Náng	Nướng
Chợn (chợn chắc)	Đùa (đùa nhau)	Náng cặng	Bàn chân
Chộ	Thấy	Neng	Nanh (răng)
Chầu tê	Ngày kia	Nậy	Lớn
Chọ họ	Ngồi xổm	Ót	Gáy
Chường	Giường	Con oong	Con ong
Chỉn (trợn chỉn)	Chỉ (sợi chỉ)	Ôông (mụ)	Ông (bà)
Chí	Chấy (con chấy)	Ôống chân	Ống chân
Chừ	Bây giờ	Ôông tra	Ông già
Cấy tê	Cái kia	Phợ hoang	Vỡ hoang
Cấy nớ	Cái đó	Phộ (phộ tay)	Vỗ (vỗ tay)
Côi	Trên	Răng rứa	Sao vậy
Cộ nu	Củ nâu	Rào	Sông
Coòng	Con cu rừng Sác	Rụng rại	Chậm rải
Côộc (Côộc cây)	Gốc (gốc cây)	Rạ (cơn rạ)	Rựa (cái rựa)
Cợi	Cưỡi	Roọng su	Ruộng sâu
Cơn ló	Cây lúa	Riệu	Rượu
Cơn rạ	Cái rựa	Rọt (rà)	Ruột (rà)
Cựa	Cửa	Ròi, mọi	Ruồi, muỗi
Cuốc	Guốc	Săng	Quan tài
Cái dấn	Cái võng	Su	Sâu
Dim	Nhâm	Seeng	Sanh chảo
Du (o du)	Dâu (cô dâu)	Sôống mụi	Cái mũi
Đưới	Dưới	Tắn	Rắn
Đa	Da	Toóc	Rạ
Đập chắc	Đánh nhau	Té	Bổ (ngã)
Đam	Cua đồng	Teng	Tanh
Đàng sá	Đường sá	Tít (cơn tít)	Rết (con rết)
Đòi hay rượt	Đuổi	Tịa	dĩa
Đòn triêng	Đòn gánh	Thúi	Thối
Đơợng	Đựng	Thúi néc	Hôi nách
Đôồng (ló)	Đồng (lúa)	Trù	Trầu
Đứng chặng trựa	Đứng ở giữa	Théc	Ngủ
ẻ, ẻ đấy	Ỉa, ỉa đái	Thốt (nhà)	Dột (nhà)
Eng (iêm)	Anh (em)	Trằm trồ	Kể chuyện
Êếc	Ếch	Trôốc cúi	Đầu gối (người)
Dà cáy	Gà gáy	Trấy	Quả
Giại mòi	Vải thô	Xeng	Xanh
Giác	Nhác (lười)	Tra	Trần (rầm nhà)
Giạ đò	Giả vờ	Tráp noóc	Lợp nóc mái nhà
Giui giẹ	Vui vẻ	Tra (mệ tra)	Già (bà già)
Hư ăn	Ăn tham	Trôốc	Đầu
Hun hít	Hôn hít	Trâu rọm	Sâu róm
Hớng nác	Hứng nước	Tréc (đất)	Trách (làm bằng đất)
Kế	Ghế	Trù	Trầu
Khái	Cọp, hổ	Trự	Chữ
Kháp	Gặp	Trựa	Giữa
Khớn	Chừa (chừa chưa)	Troọi	Cốc (đầu)
Khun	Khôn	Túi	Tối
Lạ	Lửa	U – e	Nhiều lắm
Lại	Lưỡi	Út	Em
Lái	Lưới (chài lưới)	Xơ	Áo trẻ em

Đặc biệt ngữ âm của người Cao Lao Hạ thì rất khác, cho nên, khi nghe tiếng nói của người Cao Lao Hạ, người làng khác biết ngay đó là người Cao Lao Hạ. Thông thường người Cao Lao Hạ nói dấu hỏi (?) thành dấu nặng (.) và hạ thấp âm tiết. Một số thổ âm tuy có khác với đôi vùng, nhưng không nhiều, chỉ riêng ngữ âm là đặc biệt Cao Lao. Có thể khái quát rằng ngữ âm Cao Lao Hạ toàn là hạ thấp.

Tiếng Cao Lao Hạ có những đặc biệt địa phương như:

– Đa số là sử dụng dấu nặng (.) thay cho dấu hỏi (?), ngã (~). Ví dụ: Cửa sổ nói là Cựa sộ

– Phụ âm đầu “tr” thành “trl”. Ví dụ con trâu = con trlâu; cây tre = cây trle; ăn trộm = ăn trlộm; một trăm = một trlăm v.v..

–Phụ âm “nh” thành “d” hặc “gi”. Ví dụ như: Cái nhà; cái dà; nhờ cậy: dờ cậy; nhiều ít: diều ít; con nhện: con dện v.v.v…

–Nguyên âm ă ghép với chữ m = ăm, khi phát âm thành am ví dụ: năm thì đọc thành nam, mắm thì đọc thành mám v.v.

Một số câu thành ngữ của Cao Lao Hạ hiện nay ít dùng, nhưng khi dùng tạo ra một sự ấm áp, vui vẻ, rất riêng có của người Cao Lao Hạ. Xin đơn cử một số câu như sau do bà Nguyễn Thị Tuần[3]sưu tầm :

Mắc lậy thề…	Một thán từ, trước khi bắt đầu kể một vấn đề gì đó
Lạo lạo ua..a độc ẹ	Một câu gọi con gái trong tâm trạng hơi tức giận
Cấy dôông đập chắc trựa cươi	Vợ chồng đánh nhau giữa sân
Cạ mựt mạ cá trlàu	Có một con cá tràu (xộp) lớn
Cạ mựt đực cá cáy	Có một con cá chép to
Hại đạ kẹ lọi cặng	Từ từ kẻ gãy chân
Tâu trọi mựt cấy trựa trôốc	Tau (tôi) cốc một cái giữa đầu
Kẻ Hạ hà rua/ Ki đồ hà rua	Kẻ hạ nói theo (làm theo)/chỉ người bắt chước
Kè bò đi thả	Dắt bò cho di ăn cỏ
Cắm nhau như rạm	Chỉ anh em trong nhà hay cãi lộn nhau
Dùng dăng như trâu chậm chạc mũi	Sự việc để kéo dài, không giải quyết ngay
Ăn chuối lôông đến chuối lộ.	Nói người nào đó ăn lâu
Kẹ lái mần đầu kẹ câu hoọc dọi	Nhìn người lớn làm trước
Rứa mi ưng nhôông/cấy chưa?	Thế mày đã thích lấy chồng/lấy vợ chưa?

Do có đặc thù riêng về giọng nói, nên không biết tự bao giờ dân gian lưu truyền một bài thơ vui về giọng Hạ Trạch. Bài thơ có tên là “trêu cô hàng nước” như sau:

Trêu Cô Hàng Nứơc[4]

Bãn hạng nay cô đạ mấy tuồi?
Nướccô còn nõng hay đạ nguồi?
Lụng lặng trên treo dăm nắm nẹm,
Lơ thơ dướimóc một buồng chuồi.
Bán dạn bán dày đều xoa mợ,
Khoai ngựa khoai lang cụng chấm muồi.
Ăn uộng xong rồi tiền chưađụ,
Biệt nhau cho chịu một vài buồi.

Tạm dịch theo tiếng phổ thông:

Bán hàng nay cô đã mấy tuổi?
Nướccô còn nóng hay đã nguội?
Lũng lẳng trên treo dăm nắm nem,
Lơ thơ dướimóc một buồng chuối.
Bánh dán bánh dày đều xoa mỡ.
Khoai ngứa khoai lang cũng chấm muối,
Ăn uống xong rồi tiền chưa đủ,
Biết nhau cho chịu một vài buổi.

[1]Lê Văn Sơn: Địa chí Cao Lao Hạ, NXB Thuận Hóa, năm 2006, trang 145-147

[2]Lưu Trọng Tri: Ông Lưu Trọng Tri, cán bộ hưu trí tại Hạ Trạch đã gủi 300 từ địa phương gửi cho calaoha.com

[3]Bà Nguyễn Thị Tuần, cán bộ hưu trí ở Hà Nội, là vợ của ông Lưu Đức Hồng.

[4]Không rõ tác giả. Thu thập trên mạng internet.

Tác giả : Lưu Đức Hải