Trước thời kỳ “điện khí hóa nông thôn”, ở các vùng quê hầu hết đều sử dụng than củi, cây lá, rơm rạ... làm chất đốt để nấu nướng, sưởi ấm cho gia đình. Những vùng quê có hoặc gần đồi núi thường đi hái củi (lấy củi) về đun nấu. Sinh ra và lớn lên cùng với mùi khói bếp quen thuộc của làng quê Cao Lao Hạ nên mãi nhớ những gánh củi sờn vai áo, chai cả đôi vai.
Làng Cao Lao Hạ có 2 xóm chính là xóm Rẫy và xóm Làng. Xóm Rẫy có một địa thế đất rất đẹp, phong thủy tốt "tựa sơn hướng thủy", lưng tựa vào dãy núi Cù sơn - Đá bạc, mặt tiền hướng ra dòng sông Gianh. Tuy có hơi xa chợ Hạ nhưng xóm Rẫy đất đai thuận lợi cho trồng hoa màu (khoai sắn...) và nhiều loại cây ăn trái (mít, thơm, chanh, ổi...) và vào rừng lấy củi.
Nhớ lại quảng thời gian vào rừng lấy củi nó gợi lại những ký ức đẹp về một thời khó khăn vất vả nhưng ấm áp, vui vẻ bên gia đình, bạn bè và thôn xóm. Mọi người thường chọn những ngày khô ráo đi hái củi, đường khô ít bị trơn trượt và ít có vắt. Anh em bạn bè cùng xóm rủ nhau tốp khoảng nhăm bảy người cùng đi. Những hôm không chuẩn bị trước thì sáng đi, trưa về và đi lấy củi những khu vực gần như động Zôn, Chim quy, động Kèn, rẫy ông Ly... Những buổi như thế ít có người lớn (cha mẹ, cô chú trong xóm...) tham gia. Cây làm củi cũng thuộc loại nhỏ (củi rèo). Những dịp gần Tết hoặc khi nông nhàn thì bà con hẹn hò và đi xa hơn vào các khu rừng nguyên sinh như Hòn am, Truông đất hoặc sang cả khu rừng xung quanh hồ chứa nước Phú Kinh (xã Liên trạch cũ) với khoảng cách khoảng 6km đường đồi núi dốc cao. Đi xa nên ai cũng tranh thủ dậy sớm, trời mát và để cơm nước hoặc kiếm gì đó lót dạ vì đến chiều tối nắng nhạt mới về.
Không có ai là trưởng đoàn trưởng nhóm cả nhưng thông thường có một người có uy tín và thông thuộc đường đi, khu vực đồi núi khả năng có nhiều cây khô chặt làm củi. Khi chọn được tập kết, cất dấu một số đồ đạc như đòn xóc, bình tông nước... rồi mỗi người tỏa ra mọi hướng để tìm những cây rừng, cành đã khô đốn làm củi. Cây củi được chọn phải thẳng, khô, cháy đượm, đốn từng khúc dài khoảng từ 1m -> 1,5m rồi bó lại. Mỗi người 1 gánh gánh 2 bó củi. Cây đước, cây dẻ là loại củi ưa chuộng nhất là vì thẳng, dễ chẻ và đượm lữa. Ngoài việc lấy củi khô thì mùa hè, bà con cũng đi lấy củi tươi, đi gần hơn, tiện nhưng củi nặng nên không gánh được nhiều và chủ yếu để dành cho mùa mưa. Những bạn trẻ chưa có kinh nghiệm mà không may chặt phải cây tran khi về nhà sẽ gây ngứa, nổi mẩn đỏ suốt mấy ngày liền.
Nhà tôi ở xóm 3, rẫy Côi làng Hạ. Tôi ở đầu xóm còn nhà em Dinh cuối xóm. Có lần chỉ tôi và Dinh hẹn nhau đi hái củi. Hai đứa nên không dám đi xa và cũng vì thế lấy được ít củi. Mỗi người chỉ có 1 bó rồi gánh chung 1 đòn xóc. Khi về, đến nhà Dinh lấy trước 1 bó, còn tôi tôi vác 1 bó về nhà.
Mỗi lần vào rừng lấy củi cũng không ít nguy hiển và lo sợ. Đường đi chỉ là lối mòn, đường dốc dễ trơn trượt. Chẳng may giày dép đứt quai mà giẫm phải gai nhọn, đá sắc thì đau tê tái đến phát khóc. Về chiều, ai cũng thấm mệt, vừa đói vừa khát nên có những nhát rựa không như mong muốn có thể gây thương tích cho chân tay của mình. Rừng nhiệt đới nguyên sinh nên ẩm ướt, đây chính là môi trường sinh sôi của loài vắt. Vắt nhẹ nhàng bám vào chân, bò lên người hút máu căng tròn mới buông. Khi hút máu nó không gây ra cảm giác đau nên hoàn toàn không biết bọn chúng đột nhập vào cơ thể từ khi nào. Rắn rết, bò cạp và một số loài động vật nguy hiểm khác nếu vô tình giậm phải cũng có thể gây nguy hiểm. “Rừng thiêng nước độc” nên ai cũng biết những kiêng cự mang tính tâm linh như không được gọi tên nhau mà chỉ “hú” hoặc gọi theo những từ ngữ nào đó cho dễ hiểu và nhận biết. Trước khi ăn uống phải mời thần linh thổ địa... Âm thanh của núi rừng như một bản hòa tấu được tạo nên từ muôn loài chim muông gọi bạn, động vật, gió thổi cành đưa. Thú vị lắm nhưng đôi lúc cũng giật mình, dựng tóc gáy. Bây giờ mới biết đó là tiếng của những loại chim quý như khưới, chích chòe, chèo bẻo hay đa đa... Núi rừng xanh mướt cỏ cây hoa lá, luôn có những âm thanh, mùi hương rất riêng, nồng nàn và tinh khiết.
Thời ấy, củi là chất đốt phổ biến nhất. Củi là một trong những yếu tố góp phần tạo nên những bữa ăn ấm cúng trong gia đình Việt. Thế nhưng củi không phải dồi dào, hay nhà nào cũng đủ củi đun nấu nhất là mùa đông và thời gian gần Tết. Do đó, vào những ngày cuối năm nhà trường phát động phong trào lấy củi làm món quà biếu các gia đình chính sách, diện khó khăn để đun nấu dịp Tết.
Củi và những mùa đi lấy củi tạo nên nhiều cảm xúc pha trộn giữa khó khăn vất vả và niềm vui trong cuộc mưu sinh của bà con thôn xóm. Qua đó, gắn kết tình cảm trong mỗi gia đình, làng xóm, truyền thống và sự chia sẻ công việc, giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng.
Đất nước đổi mới vá phát triển, quê hương làng xóm được điện khí hóa nên củi và công việc đi lấy củi đã đi vào dĩ vãng. Bếp củi được thay thế bởi bếp gas, bếp từ, nồi cơm điện... Nệm mút chăn bông đã thay thế cho bếp than hồng sưởi ấm mùa đông lạnh giá. Núi đồi và những cánh rừng nguyên sinh ngày ấy giờ đây không còn nữa và được thay thế bởi rừng keo, đồi thông mang tính hàng hóa.
Củi và bếp củi là người bạn đồng hành của nhà nông, là cội nguồn của mỗi gia đình trong những ngày cuối năm anh em quây quần bên nồi bánh chưng xanh. Những món ngon của mẹ được nấu nướng từ bếp lữa than hồng không dễ gì thay thế. Nồi cơm nếp hay là cơm cháy từ lúa mành nấu nồi gang giòn tan, rôm rốp với nước thịt kho vẫn ngát hương thơm một miền ký ức. Bếp lữa ngày đông mãi nồng ấm, len vào những con tim mỗi khi nhớ về những gánh củi tuổi thanh xuân.
Đôi bạn hái củi một thời (tác giả Nguyễn Xuân Văn bên trái)
