Đình làng Cao Lao Hạ xưa tọa lạc trên một khu đất tương đối cao bằng phẳng, mặt Đình  nhìn ra hướng  Bắc, có ngã ba  sông  nơi hội tụ của Nguồn Son, nguồn Nậy của dòng sông Gianh lịch sử; lưng tựa vào làng tạo nên thế đứng vững chắc. Đình làng Cao Lao Hạ chưa tìm ra tài liệu nào ghi lại được chính xác đình ra đời từ năm nào ?. Theo truyền ngôn của các cụ già làng thì năm Minh Mạng thứ 3 ( 1882) tức là cách đây 188 năm, làng đã tôn tạo lại ngôi đình. Trải qua mưa nắng của thời gian, bom đạn của chiến tranh, Đình làng bị xuống cấp hư hỏng nặng. Đến gần 120 năm sau, năm Tân Tỵ Bảo Đại năm thứ 6 (1941), ông Lưu Trọng Dư, một thầy thuốc Tây Y nổi tiếng, người Cao Lao Hạ đã đề xuất dân làng đóng góp công sức tiền của tôn tạo lại ngôi Đình làng khang trang uy nghi. Đình làng được xây dựng bằng đá, lợp ngói liệt âm dương, trong bằng phẳng ngoài hình vảy cá. Trên nóc là “Lưỡng long triều nguyệt”, bốn góc mái đình là rồng lượn, giữa 2 mái trước là hình ảnh 2 con Lân. Đình xây bằng voi, vôi trộn nhựa tơ hồng quết với giấy bản mật mía (không có sắt thép xi măng như bây giờ). Bên trong Đình làm bằng gỗ, rộng 3 gian, 2 chái, cả thảy 4 vì, mỗi vì 9 hàng cột. Đình làm theo kiểu nhà rường kèo xóc rường cụt, có 3 cửa chính. Giữa các gian liên kết với nhau bằng những cột kèo, xuyên, rường, đòn tay cùng bằng gỗ theo hệ trực sinh, lão, bệnh, tử, sinh. Cột Đình bằng gỗ lim to bằng vòng tay người lớn, dựng trên tảng đá xanh vuông. Đầu rường chạm rồng, các chi tiết khác đều được chạm khắc các hình ảnh như rồng phun nước, rồng ẩn mây, cá chép hóa rồng, long tranh hổ đấu, đòn tay chạm cuốn thư  khá tinh xảo…

Đình làng có tường rào bao quanh, trước mặt tường thành có hình voi chiến ngựa chiến đắp nổi bằng vữa, ốp những mảnh sành đường nét sắc sảo hài hòa, mang cốt cách phương Đông, đăng đối cung đình.

Trong đình 3 gian  đều có bàn thờ có tam sự ngũ sự, bàn nào cũng có lộng vàng thêu kim tuyện sáng ngời những hoa văn, những hình ảnh lomg, ly, quy, phượng. giữa có hương án để thờ các vị thần của làng gọi là Thành Hoàng và các vị  Tôn Thần. Một chiếc trống cái cũng được đặt trong Đình để đánh vang lên theo nhịp ngũ liên thúc dục dân làng về đình tụ họp bàn tính công việc của làng của nước.

Ba bức hoành phi treo trên 3 xuyên trước, mỗi bức khắc 2 chữ Hán rất lơn: “Lao Lao ”, “Cao Cao”, “Đình Đình”, mang nội dung đình làng Cao Lao Hạ…

Vào những ngày lễ, tết dân trong làng, con cháu đi làm ăn xa  đến Đình thắp hương tế lễ nhộn nhịp cầu mong Thành Hoàng và trời đất giúp cho mưa thuận gió hòa cây cối tươi tốt,  cày cấy làm ăn thuận tiện và có nhiều phúc lành.

Vào những ngày Xuân sân Đình trở thành một sân khấu nghệ thuật. Đó là những ngày Làng mở hội Đình- một nét đẹp văn hóa của làng quê nói chung, làng Cao Lao Hạ nói riêng. Già trẻ gái trai trong những ngày hội ăn mặc những bộ quần áo đẹp nhất tụ tập ở ngoài Đình xem hát chèo hát tuồng, xiếc, dân ca, dân vũ. Hội Đình trở thành hội diễn ca múa nhạc dân gian. Giữa cảnh trí thiên nhiên khoáng đạt, ấm áp và thân thuộc ấy, dân làng được xem đấu vật, luyện võ, chọi gà, đánh đu, cướp cù, kéo co, thi thổi cơm và đủ trò vui chơi của dân tộc được diễn ra ở sân đình…

Ngôi Đình làng đã là nhân chứng, chứng kiến biết bao sự thăng trầm của lịch sử dân tộc và làng quê. Đình làng Cao Lao Hạ đã góp phần cùng Quân và dân Hạ Trạch anh dũng chiến đấu trong các cuộc kháng chiến của dân tộc.

Năm 1985 Danh Tướng Cần Vương Lê Mô Khởi người con của làng đã làm lễ tế cờ Cần Vương tại Đình cùng nghĩa quân trong vùng phò vua Hàm Nghi đánh Pháp (hiện nay đền thờ danh tướng Cần Vương Lê Mô Khởi được tỉnh Quảng Bình xếp hạng là khu di tích và ông được công nhận là nhân vật lịch sử ).

Những lá truyền đơn ngày 1 tháng 5 năm 1930, những lá cờ búa liềm chuyền tay nhau trong ngày quốc tế lao động là những nguồn thông tin chính trị thời sự có sức hấp dẫn mãnh liệt đối với người dân làng Cao Lao Hạ. Năm 1933, ông Lê Nguyên Phong, đảng viên Đảng cộng sản thuộc chi bộ Lũ Phong (Quảng Trạch) đã lấy Đình làng làm cơ sở tuyên truyền giáo dục cho những người yêu nước đường lối cách mạng.

Tháng 8/1945 đình làng Cao Lao Hạ nơi tập trung nghe diễn thuyết, nơi diễn ra cuộc mít tinh, giành chính quyền về tay nhân dân.  Tại đình làng nơi thành lập  mặt trận Việt Minh, ủy ban hành chính, ủy ban hành chính  kháng chiến, nơi tuyển truyền quyên góp  tham gia diệt giặc đói diệt giặc dốt , tập luyện quân sự đánh giặc ngoại xâm.  Đặc biệt đình làng Cao Lao Hạ là một trong những điểm tổ chức bỏ phiếu bầu quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tháng 12/1946 thực hiện chủ trương của Chi bộ An Lão  huyện Bố Trạch, chi bộ Đảng cộng sản Trung Hồ  được thành lập tại đình làng Cao Lao Hạ.  Dưới sự lãnh đạo của chi bộ  Trung Hồ, chi bộ Bắc Trạch, quân và dân Cao Lao Hạ đã cùng nhân dân các xã Bắc Quảng Bình kháng chiến chống Thực dân Pháp thắng lợi, giải phóng quê hương.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đình làng là nơi tập luyện dân quân, là nơi tiễn con em lên đường vào Nam đánh giặc, là trạm cứu thương của bộ đội dân quân, thanh niên xung phong. Đình làng là nơi trú quân của bộ đội vào Nam ra Bắc khi đi qua bến đò Hạ Trạch. Mảnh đất có anh hùng LLVTND Nguyễn Văn Tương chèo đò chở quân sang sông Gianh dưới mưa bom đạn lửa của quân thù.

Cho đến nay gần 300 năm trôi qua, đình làng Cao Lao Hạ chỉ còn là phế tích, chỉ còn 2 trụ biểu cổng đình là nhân chứng lịch sử của một thời ông cha dựng làng và giữ nước.  Đình làng, cây đa đã bị Thực dân Pháp đốt cùng với hàng ngàn gánh cây chạc chìu mà dân làng và du kích vào rừng chặt về  dấu trong Đình, để chuẩn bị thả xuống dòng sông Gianh trước mặt đình để cản ngăn ca nô Pháp từ Đồn Thanh Hà càn vào Làng. Trong cuộc chiến tranh phá hoại của Đế quốc Mỹ, với khẩu hiệu “ Xe chưa qua nhà không tiếc” gạch, ngói, gỗ, đá của đình làng đã hóa thân san lấp hố bom cho xe ra tiền tuyến. Góp phần đánh thắng giặc Mỹ xâm lược, giải phóng miền Nam thống nhất tổ quốc.

Đình làng Cao Lao Hạ nơi ghi công các người con  đã làm rạng rỡ quê hương, như: 8 vị làm quan tri huyện, 2 quan bộ Lễ, 3 tri phủ, 1 tỉnh trưởng, 2 phó bảng, 13 cử nhân, 3 quan văn, 13 quan võ, và 25 vị  chức tước khác.

Ngày nay truyền thống khoa bảng, văn nhân, võ ban vẫn được lưu truyền qua nhiều thế hệ, như : các nhà thơ  Lưu Trọng Tuần,  Lưu Kỳ Linh, Lưu Trọng Lư là con trai của nhà hán học, cử nhân tri phủ Lưu Trọng Kiến (1864-1927). Nhà văn nhà quân sự Lưu Trọng Lân con trai của nhà thơ Lưu Trọng Lai cùng hàng ngàn tú tài, 615 cử nhân, 25 thạc sĩ, 19 tiến sĩ, 1 nhà giáo ưu tú. Về võ nghiệp có trung tướng Lê Văn Tri, thiếu tướng Lưu Bá Xảo, thiếu tướng Lưu  Dương, cùng 11 đại tá, 49 trung tá, 52 thiếu tá, 1 anh hùng LLVTND và hàng trăm sỹ quan cấp úy khác… Làng Cao Lao Hạ quê hương của 204 liệt sĩ và 14 bà mẹ Việt Nam anh hùng.

Thể theo nguyện vọng thiết tha của cán bộ và nhân dân trong xã, của hội đồng hương công tác và làm ăn khắp mọi miền trong và ngoài nước, ngày 15-12- 2008 tức là ngày 19-11 năm Mậu Tý đình làng được khởi công xây dựng lại đình làng. Với mục đích bảo lưu, gìn giữ và phát huy những giá trị lịch sử- văn hóa; đình  Làng Cao Lao Hạ là di sản quý báu của  ông cha đã để lại cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Đến nay sau hơn 2 năm xây dựng, đình  làng Cao Lao Hạ kết tinh sức mạnh của lòng dân. Với sự tài trợ của nhiều nhà hảo tâm, những đứa con tâm huyết của Làng trong Nam ngoài Bắc, hội đồng hương trong nước và nước ngoài đã đóng góp công sức và tiền của, bằng cả tấm lòng hướng về cội nguồn;  Đình làng Cao Lao Hạ khang trang , uy nghi tráng lệ sắp được tổ chức khánh thành vào mùa xuân năm Tân Mão 2011.

Thế mới biết  Đình làng thể hiện tinh thần cộng đồng, tình yêu thiên nhiên, tình yêu nghệ thuật, lòng sùng bái anh hùng, luôn hướng về cội nguồn, nơi quê cha đất tổ.Ý hướng trữ tình, là chứng tích tâm hồn và nhân chứng lịch sử đã gắn bó mật thiết với đời sống và tinh thần của con người Cao Lao Hạ xưa và nay.

Đình làng chuẩn bị tổ chức khánh thành